Kỷ nguyên tiếp theo sẽ là gì sau đại dịch? – Phần 2

Xã hội đã chuyển biến

Quay trở lại những ngày đầu của Thế chiến II, mọi thứ thậm chí còn đen tối hơn, nhưng động lực cơ bản mới xuất hiện đã làm thay đổi căn bản quỹ đạo của lịch sử.

Thông thường, chính sự ảm đạm của các thảm họa đã trở thành chất xúc tác cho các yếu tố tích cực xuất hiện và chiếm ưu thế. Cuộc tấn công của Nhật Bản vào Trân Châu Cảng là khoảnh khắc mà sự cân bằng sức mạnh của Thế chiến II thay đổi.

Nỗi thống khổ tập thể để đối phó với sự tàn phá của chiến tranh toàn cầu đã dẫn đến việc thành lập Liên Hợp Quốc. Sự tàn bạo kinh khủng của các cuộc tàn sát nhằm diệt chủng người Do Thái của Hitler trong các trại tập trung đã dẫn đến sự thừa nhận quốc tế về tội ác diệt chủng và thúc đẩy sự ra đời Tuyên ngôn Nhân quyền của Liên Hợp Quốc.

Có thể là cái nồi nung kim loại của virus corona sẽ dẫn đến một sự tan vỡ của các chuẩn mực tân tự do, và sẽ định hình lại các cấu trúc mang tính chi phối của nền văn minh toàn cầu của chúng ta?

Có thể một phản ứng tập thể quy mô lớn đối với sự độc tài và độc đoán thái quá sẽ dẫn đến sự phục hưng của các giá trị nhân đạo? Chúng ta đã thấy những dấu hiệu này.

Virus corona phát huy hiệu quả trong việc làm chậm tiến trình biến đổi khí hậu và sụp đổ sinh thái, nhiều hơn so với tất cả các sáng kiến chính sách của thế giới cộng lại.

Mặc dù cửa sổ Overton đang cho phép các hoạt động giám sát và độc đoán xâm nhập từ một phía, nhưng nó cũng mở ra những thực tế và khả năng chính trị mới ở phía bên kia. Hãy cùng xem xét một số trong số này:

1) Một xã hội công bằng hơn

Bóng ma của sự sa thải và thất nghiệp hàng loạt đã dẫn đến mức độ can thiệp của nhà nước để bảo vệ công dân và doanh nghiệp ở mức độ không thể tưởng tượng được.

Đan Mạch có kế hoạch trả 75% tiền lương của nhân viên trong các công ty tư nhân bị ảnh hưởng bởi đại dịch này, để giúp cho họ và doanh nghiệp của họ vượt qua khủng hoảng. Vương quốc Anh đã công bố một kế hoạch tương tự để chi trả 80% tiền lương. California đang cho thuê các khách sạn để làm nơi ở cho người vô gia cư, và đã ủy quyền cho chính quyền địa phương tạm dừng các vụ trục xuất đối với người thuê nhà.

Tiểu bang New York đang thả các tù nhân mắc các tội nhẹ ra khỏi nhà tù của bang. Tây Ban Nha đang quốc hữu hóa các bệnh viện tư nhân. Thỏa thuận Xanh mới, đã được đồng thuận bởi các ứng cử viên tổng thống hàng đầu của đảng Dân chủ, hiện đang được thảo luận như là nền tảng chính của chương trình phục hồi kinh tế.

Ý tưởng về thu nhập cơ bản phổ quát cho mọi người Mỹ, được đưa ra một cách táo bạo bởi ứng cử viên lâu năm của đảng Dân chủ, Andrew Yang, giờ đây đã trở thành một điểm nhấn, thậm chí ngay cả đối với các chính trị gia đảng Cộng hòa.

2) Hệ sinh thái ổn định hơn

Virus corona phát huy hiệu quả trong việc làm chậm tiến trình biến đổi khí hậu và sụp đổ sinh thái, nhiều hơn so với tất cả các sáng kiến chính sách của thế giới cộng lại.

Vào tháng Hai, lượng khí thải CO2 của Trung Quốc đã giảm hơn 25%. Một nhà khoa học tính toán rằng số người Trung Quốc đã được cứu sống nhờ giảm ô nhiễm không khí cao hơn 20 lần so với những người đã qua đời bởi virus corona.

Trong năm tới, chúng ta có thể thấy sự giảm phát thải khí nhà kính lớn hơn cả các dự báo lạc quan nhất, nhờ kết quả của sự suy giảm trong hoạt động kinh tế.

Như triết gia người Pháp Bruno Latour đã tweet: “Lần tới, khi các nhà sinh thái học bị chế giễu vì ‘nền kinh tế không thể hoạt động chậm lại’, họ (những người chế giễu) nên nhớ rằng nó có thể bị đình trệ trong vài tuần trên toàn thế giới khi nó đủ khẩn cấp”.

Tất nhiên, không ai có thể đề xuất rằng hoạt động kinh tế nên bị gián đoạn một cách thảm khốc như thế này để đối phó với cuộc khủng hoảng khí hậu. Tuy nhiên, phản ứng khẩn cấp được khởi xướng rất nhanh bởi các chính phủ trên khắp thế giới đã cho thấy những gì thực sự có thể xảy ra khi tất cả mọi người đối mặt với những gì họ nhận ra là một cuộc khủng hoảng.

Như là kết quả của các phong trào xã hội chống biến đổi khí hậu, hiện có tới 1.500 đô thị trên toàn thế giới, chiếm hơn 10% dân số toàn cầu, đã chính thức tuyên bố tình trạng khẩn cấp về biến đổi khí hậu. Bây giờ, chúng ta đã thấy rằng thế giới có thể phản ứng đủ mức khi cần thiết, một khi ý chí chính trị được thực thi và xã hội chuyển sang tình trạng khẩn cấp.

3) Sự gia tăng của tiến trình “địa phương hóa”

Một trong những đặc điểm xác định của Kỷ nguyên Tân tự do là tiến trình toàn cầu hóa mang tính phá hủy được dựa trên các quy tắc thị trường tự do.

Các tập đoàn xuyên quốc gia đã đưa ra các điều kiện cho các quốc gia trong việc lựa chọn nơi hoạt động của họ, dẫn dắt các quốc gia cạnh tranh với nhau để làm giảm các biện pháp bảo hộ người lao động, trong một cuộc đua xuống đáy.

Việc sử dụng nhiên liệu hóa thạch giá rẻ đã gây ra sự lạm dụng tài nguyên một cách lãng phí khi các sản phẩm được tung ra khắp thế giới để đáp ứng nhu cầu của người tiêu dùng do quảng cáo lôi kéo.

Tiến trình toàn cầu hóa các thị trường này là một nguyên nhân chính của sự gia tăng lớn về tiêu dùng của trong Kỷ nguyên Tân tự do, đe dọa của sự tồn tại của nền văn minh.

Trong khi đó, hàng loạt người dân bị ảnh hưởng bởi sự bất bình đẳng đang gia tăng đã bị thuyết phục bởi những người theo chủ nghĩa dân túy cánh hữu để chuyển sự thất vọng của họ sang các nhóm bên ngoài như người nhập cư hoặc các dân tộc thiểu số.

Các tác động của đại dịch Covid-19 có thể dẫn đến sự đảo ngược của các chuẩn mực mới này. Khi các chuỗi cung bị đứt gãy, các cộng đồng sẽ tìm đến các nhà sản xuất tại địa phương và trong khu vực của họ để đáp ứng nhu cầu hàng ngày của mình.

Khi một thiết bị tiêu dùng bị hỏng, mọi người sẽ cố gắng sửa chữa nó thay vì mua một thiết bị mới. Công nhân, vốn vừa mới bị thất nghiệp, có thể chuyển sang việc làm tại địa phương trong các công ty nhỏ hơn, phục vụ trực tiếp cho cộng đồng của họ.

Đồng thời, mọi người sẽ ngày càng quen thuộc với việc kết nối với người khác thông qua các cuộc gọi video qua Internet, điều khiến cho bất kỳ ai ở bất kỳ đâu trên thế giới đều cảm thấy gần gũi nhau. Đây có thể là một đặc điểm nổi bật của thời đại mới.

Ngay cả khi sản xuất được chuyển về địa phương, chúng ta vẫn có thể thấy sự gia tăng mạnh mẽ trong tiến trình toàn cầu hóa của các ý tưởng và cách suy nghĩ mới, một hiện tượng được gọi là “địa phương hóa”.

Các nhà khoa học đang hợp tác trên khắp thế giới trong một nỗ lực tập thể chưa từng có để tìm ra vắc-xin trị Covid-19. Một thư viện ảo với số lượng người dùng đông đảo trên toàn cầu đang cung cấp một cuốn “Sổ tay công nghệ về virus corona” để thu thập và chia sẻ những ý tưởng tốt nhất nhằm ứng phó với đại dịch.

4) Cộng đồng nhân ái

Cuốn sách Rebecca Solnit năm 2009, A Paradise Built in Hell (Một thiên đường được xây dựng dưới địa ngục), ghi chép lại rằng, trái với niềm tin phổ biến, những thảm họa thường mang lại những điều tốt đẹp nhất cho con người, khi họ tiếp cận và giúp đỡ những người gặp khó khăn xung quanh.

Đối diện với thảm họa, nhiều người đang khám phá lại rằng họ là một cộng đồng mạnh mẽ hơn họ tưởng rất nhiều, không phải chỉ là những cá nhân bị cô lập.

Với sự trỗi dậy của đại dịch Covid-19, cả thế giới đang quay cuồng vì một thảm họa ảnh hưởng đến tất cả chúng ta. Phản ứng mang tính nhân đạo mà Solnit quan sát được ở các vùng xảy ra thảm họa hiện đã lan rộng khắp hành tinh với tốc độ tương đương với tốc độ truyền nhiễm của chính con virus corona.

Các nhóm hỗ trợ lẫn nhau đang hình thành trong các cộng đồng ở khắp mọi nơi để giúp đỡ những người có nhu cầu. Trang web Karunavirus (Karuna là một từ tiếng Phạn, có nghĩa là lòng trắc ẩn) ghi lại vô số hành động anh hùng hàng ngày, như ba mươi nghìn người Canada đã bắt đầu phong trào “chăm sóc người lang thang”, còn các nhà hàng nhỏ được duy trì bởi các cặp vợ chồng tại Detroit, vốn đang buộc phải đóng cửa, thì bây giờ đang nấu ăn cho người vô gia cư.

Đối diện với thảm họa, nhiều người đang khám phá lại rằng họ là một cộng đồng mạnh mẽ hơn họ tưởng rất nhiều, không phải chỉ là những cá nhân bị cô lập.

Cụm từ “giãn cách xã hội” đang được tái sử dụng một cách hữu ích thành “giãn cách về mặt vật lý”, do Covid-19 đang đưa mọi người lại gần nhau hơn trong tình đoàn kết nhiều hơn bao giờ hết.

Cuộc cách mạng về các giá trị

Việc khám phá lại giá trị của cộng đồng này có tiềm năng trở thành yếu tố quan trọng nhất trong việc định hình nên hướng đi của thời đại tiếp theo.

Những ý tưởng mới và những khả năng chính trị rất quan trọng, nhưng cuối cùng một thời đại được xác định bởi các giá trị cơ bản của nó, trên đó mọi thứ khác được xây dựng.

Kỷ nguyên Tân tự do được xây dựng dựa trên một huyền thoại về cá nhân ích kỷ, vốn đã trở thành nền tảng cho các giá trị. Như lời tuyên bố nổi tiếng của Margaret Thatcher: “Không có thứ gì là xã hội cả. Chỉ có những người đàn ông, đàn bà riêng lẻ, và những gia đình”.

Niềm tin vào cá nhân ích kỷ này không chỉ là nhân tố phá hoại của cộng đồng, mà nó còn sai về căn bản. Trên thực tế, xét từ góc độ tiến hóa, đặc điểm tiêu biểu của loài người là một tập hợp các xung lực ủng hộ xã hội của chúng ta như sự công bằng, lòng vị tha và lòng trắc ẩn, những phẩm tính khiến chúng ta đồng nhất với một thứ gì đó lớn hơn nhu cầu cá nhân của chúng ta.

Các phản ứng mang tính bác ái đã nảy sinh sau đại dịch thật khiến người ta ấm lòng, nhưng không có gì đáng ngạc nhiên, họ là những con người với bản tính tự nhiên là luôn có xu hướng đáp ứng những mong đợi của người khác.

Khi nồi ninh kim loại của virus corona bắt đầu nguội đi, và một trật tự xã hội mới xuất hiện, tình trạng khẩn cấp hơn về biến đổi khí hậu và sụp đổ sinh thái sẽ vẫn tiếp tục trở nên ngày càng cấp bách.

Kỷ nguyên Tân tự do đã thiết lập một tiến trình văn minh trực tiếp hướng tới một nơi không có lối thoát. Nếu chúng ta thực sự chuyển hướng để ra khỏi quỹ đạo thất bại của mình, thì một kỷ nguyên mới phải được xác định, ở cấp độ sâu nhất, không chỉ bởi những lựa chọn chính trị hay kinh tế, mà bởi một cuộc cách mạng về giá trị.

Đó phải là một thời đại mà các giá trị cốt lõi của con người về sự công bằng, tinh thần giúp đỡ lẫn nhau và lòng trắc ẩn là tối quan trọng, vượt ra khỏi cộng đồng hàng xóm để vươn tới Nhà nước và chính quyền quốc gia, vươn tới cộng đồng nhân loại và cuối cùng là cộng đồng của tất cả sinh vật chung sống trên trái đất.

Nếu chúng ta có thể thay đổi nền tảng của nền văn minh toàn cầu từ một nền tảng dựa trên sự giàu có sang một nền tảng dựa trên thái độ trân trọng sự sống, thì chúng ta có cơ hội tạo ra một tương lai tươi sáng cho nhân loại và trái đất.

Ở cấp độ này, thảm họa Covid-19 mang lại một cơ hội cho loài người, mà mỗi người đều cùng tham gia một cách đầy ý nghĩa. Tất cả chúng ta đều đang ở trong lò bát quái của virus corona, và những lựa chọn mà chúng ta cùng thực hiện với nhau, trong nhiều tuần và tháng tới, với tư cách một cộng đồng sẽ định hình các đặc điểm của thời đại tiếp theo.

Dù có nghĩ lớn đến đâu về những ảnh hưởng trong tương lai của đại dịch này, chúng ta vẫn có thể nghĩ lớn hơn. Như ai đó đã từng nói, một cách không thể rõ ràng hơn: “Lãng phí một cuộc khủng hoảng chính là một sự lãng phí khủng khiếp nhất”.

Nguyễn Trung Kiên (tóm tắt và giới thiệu)

Kỷ nguyên tiếp theo sẽ là gì sau đại dịch? - Phần 1

 - Thời đại mới sẽ là một “Trái Đất - Pháo đài”, hay sẽ là một xã hội đã biến đổi dựa trên một hệ giá trị mới?