Trong văn hóa cổ truyền Việt Nam, Đoan Ngọ là dịp lễ quan trọng nhất. Cứ đến ngày 5/5 Âm lịch hàng năm, từ chốn cung đình hoa lệ tôn nghiêm cho đến những miền quê mộc mạc thân thương đều hân hoan đón Tết Đoan Ngọ. 

Các nghi lễ trong Tết Đoan Ngọ xưa được tái hiện tại Hoàng thành Thăng Long. 

Tết Đoan Ngọ trong cung đình và ngoài dân gian có những lễ nghi, phong tục khác nhau nhưng đều là dịp để con cháu tìm về nguồn cội, nhớ ơn công đức tổ tiên. 

Trong chương trình Tết Đoan Ngọ Thăng Long xưa năm 2023 tại Hoàng thành Thăng Long, lần đầu tiên du khách có thêm trải nghiệm về nghi lễ tiến phẩm, dâng hương lên các vị tiên đế.

Các nghi lễ của hoàng cung trong ngày Tết Đoan Ngọ thời Lê được diễn giải có hệ thống, sinh động và chân thực thông qua pano, tranh vẽ. Đặc biệt là màn phỏng dựng không gian cung đình trầm mặc, đề thơ lên quạt và truyền ban thưởng quạt cho các quan. 

Không gian trưng bày 'Quạt trong đời sống'.

Ngoài ra, một số phong tục độc đáo của người dân kinh thành Thăng Long xưa như đeo túi thơm, buộc chỉ ngũ sắc... vẫn được duy trì.

PGS.TS Trần Đức Cường, Chủ tịch Hội Khoa học Lịch sử Việt Nam cho biết, nhà vua làm thơ trên quạt để ca ngợi cuộc sống thanh bình của muôn dân. Ngoài ra, vua muốn khuyên răn triều thần làm những điều tốt đẹp cho xã hội, cho trăm họ.

"Tết Đoan Ngọ diễn ra đúng lúc thời tiết nóng nực, chiếc quạt là vật dụng làm mát vô cùng thiết yếu, nên ngoài ban yến, nhà vua còn tiến hành ban quạt.

Quạt được ban cho các hoàng thân, văn võ bá quan, binh lính, nô tì, tiểu giám... với ý nghĩa nhân văn là ban Phúc lành - Sức khỏe - Bình an”, PGS.TS Trần Đức Cường chia sẻ.

PGS.TS Trần Đức Cường lý giải, ngoài dân gian, Tết Đoan Ngọ cũng có những phong tục hết sức độc đáo như dâng cúng sản vật mùa hạ lên ông bà tổ tiên; dùng thức ăn để “diệt sâu bọ” trong người; hái lá làm thuốc nam vào giờ Ngọ...

Những phong tục này chính là kinh nghiệm dân gian có nguồn gốc liên quan trực tiếp đến nông nghiệp và thời tiết.

Việt Nam là xứ nóng, tháng 5 lại là mùa hè càng tạo điều kiện cho các loài sâu bọ, vi trùng phát triển làm hại mùa màng và ảnh hưởng nghiêm trọng đến sức khỏe con người.

Vì thế, con người phải tìm cách chống lại cái nóng và phòng dịch bệnh thông qua những món ăn, thức uống, đồ dùng. Phong tục tốt đẹp này đã đi vào kho tàng văn học Việt Nam.