'Nhiều câu ca chỉ để nói chuyện tào lao'

- Dư luận thời gian qua xôn xao trước việc tập 6 thuộc bộ sách "Đồng dao dành cho trẻ mầm non" có nhiều bài bị cho là thiếu tính giáo dục, phản cảm đang bị NXB Mỹ Thuật thu hồi và tiêu hủy.

GS.TS Lê Chí Quế, chuyên gia đầu ngành về Văn học dân gian đã trao đổi về ca dao, tục ngữ, đồng dao trong đời sống hiện đại.

Một số câu có nội dung gây phản cảm

- Ca dao (CD), tục ngữ (TN), đồng dao (ĐD) là những sáng tác của nhân dân từ hàng trăm hàng nghìn năm trước, liên tục cho đến nay và thậm chí cả hàng nghìn năm sau. Đây là một dòng chảy liên tục không ngừng nghỉ.

GS.TS Lê Chí Quế

GS.Trần Quốc Vượng đã nói “Dân vạn đại thì folklore cũng vạn đại”. CD, TN, ĐD là một bộ phận của folklore. Vì vậy nó cũng vạn đại cùng thời gian.

Trong xã hội hiện đại, CD, TN, ĐD tồn tại dưới nhiều dạng. Thứ nhất là dạng truyền thống, tức là những câu ca cũ có từ xa xưa mà đến bây giờ vẫn còn được lưu truyền.

Thứ hai là sự mô phỏng TN, CD, ĐD truyền thống để sáng tác những câu mới. Ví dụ câu “Cháy nhà ra mặt chuột” thì hiện nay biến thành “Cháy nhà ra tham nhũng”. Những câu “Trăm năm bia đá thì mòn, bia chai thì vỡ chỉ còn bia lon”. Bia hơi, bia hỡi, bia hời, Ta yêu bia lắm ghét người bán bia... Có thể gọi đây là CD, TN chế.

- Trở lại mấy câu đồng dao đang gây xôn xao như “bà ngoại/ ngoại xâm”, “ông Nhăng bà Nhăng”, GS. nhận xét gì về những câu thế này?

Các câu CD, TN, ĐD hiện đại có thể chia 3 loại. Nhiều nhất là những câu có tính chất giải trí, vô thưởng vô phạt.

Một số câu có nội dung ca ngợi cái hay, cái tốt của đời sống xã hội hiện đại như “Đảng viên đi trước, làng nước theo sau“, một số câu phê phán mặt trái của xã hội như “ Một người làm việc bằng hai, để cho chủ nhiệm mua đài mua xe…”

Một số câu có nội dung không lành mạnh và gây phản cảm. Câu đồng dao “bà ngoại/ ngoại xâm” nằm trong dạng này.

Có những câu từ rất xưa, mọi người đã nghe rất nhiều và hầu như không có ý kiến gì, nhưng đến bây giờ lại bị đem ra xét nét.

- Theo GS. có phải người dân đang ngày càng nhạy cảm, kỹ tính?

Văn học dân gian cũng như văn học viết đều có chức năng nhận thức, giáo dục, thẩm mĩ và giải trí. Số lượng câu ca dao, tục ngữ lưu truyền rất nhiều. Những câu hay sẽ trường tồn với thời gian, những câu không hay hoặc độc hại thì sẽ không được được tiếp nhận hoặc bị đào thải.

Nông dân ngày trước có thể vừa làm đồng vừa kể cho nhau nghe những câu chuyện cười rất tục. Nhưng nó chỉ phù hợp với môi trường đó. Bây giờ, người lớn, trẻ em đều đã được học hành, kể tục quá mọi người không cười đâu.

Văn thơ cần đúng, hay và phải tế nhị nữa. Điều này cần đến lao động sáng tạo của các nhà văn. Nếu chỉ sao chép nguyên xi những gì xẩy ra trong cuộc sống thì đó không phải là văn học.

Có những câu ca một số đối tượng thấy bình thường, nhưng với tư cách nhà giáo dục lại không chấp nhận được. Có những câu ca ngồi nói tào lao với nhau thì được nhưng đưa vào sách thì lại là chuyện khác.

Trong những chuyến đi thực địa chúng tôi ghi được rất nhiều câu CD, TN, ĐD ở mọi miền đất nước. Nhưng khi biên soạn sách, viết giáo trình ĐH, tôi cũng phải cân nhắc kỹ lưỡng để đưa những câu phù hợp nhất với đối tượng sinh viên hoặc với từng loại độc giả.

Văn hóa dân gian có mâu thuẫn với văn minh không, thưa GS?

- Đối với các giá trị dân gian, tất cả những gì đảm bảo 4 chức năng nhận thức, giáo dục, thẩm mĩ, giải trí thì không hề mâu thuẫn với văn minh. Văn hóa dân gian luôn đồng hành với văn minh và chuyển tải văn minh đến với mọi người.

Tâm hồn trẻ em như chiếc cốc pha lê

Nhưng “phản cảm”, “bạo lực”… có phải là những nhận xét quá nặng nề dành cho những câu đồng dao như “ngoại xâm” hay “ông Nhăng bà Nhăng…”, khi dù sao chúng cũng là để dành cho trò giải trí, của đám trẻ?

- “Phản cảm”, theo tôi, là từ dùng đúng trong trường hợp này. Đúng là những câu ca này có chức năng giải trí, nhưng thiếu tính giáo dục và thẩm mĩ. Những câu đó người nghiên cứu nên biết, nhưng với trẻ con thì phải cân nhắc.

Sốc với ngôn ngữ của bài đồng dao bạo lực này.

Vậy thì, trẻ con nên biết những câu ca như thế nào, thưa GS?

- Trẻ con nên biết lối hát đồng dao, biết tục ngữ, ca dao càng nhiều càng tốt, nhưng nên chọn lọc cho các em theo 4 chức năng của văn học như đã nói.

Đưa CD, TN, ĐD vào sách vở, phổ biến trò chơi dân gian cho trẻ em là việc nên làm, giúp các em rèn luyện trí thông minh, làm giàu vốn tri thức, bớt chơi điện tử hoặc xem một số truyện tranh không lành mạnh… Nhưng người biên soạn, phổ biến những tài liệu này cho các em luôn phải có ý thức lựa chọn.

- Trẻ không được biết, lớn lên rồi có nên/cần biết những câu thuộc “vùng cấm” không, thưa ông?

Nhà nghiên cứu nên… biết tất. Bởi vì họ có ý thức, có bộ lọc, xác định được câu nào có giá trị, câu nào không. Trẻ con rồi cũng sẽ lớn lên, sẽ trưởng thành. Lúc đó họ sẽ tự lọc lấy những cái hay, cái đẹp trong kho tàng TN, CD, ĐD.

- Nhưng có khi có những câu mà “người già chê, người trẻ mê”, xưa nay vẫn có những câu ca “phản cảm”, khi bé trẻ đọc nhem nhẻm rồi lớn lên vẫn thành bác sĩ, kỹ sư, có sao đâu?

Ở trẻ con bộ lọc còn hạn chế. Nhiều câu linh tinh có thể nó thích và cũng thuộc ngay, chẳng nghĩ ngợi gì. Nhưng trách nhiệm của người lớn là bảo vệ trẻ con. Tâm hồn trẻ con như cái cốc pha lê trong suốt, đổ nước màu gì thì nó hiện lên màu đấy.

Vì vậy, chúng ta có trách nhiệm chọn màu đẹp nhất cho các em. Khi lớn lên, các em thành kỹ sư, bác sĩ không phải nhờ thuộc những câu đồng dao phản cảm như trên mà chính là nhờ các em tiếp nhận được vốn tri thức phong phú và lành mạnh của dân tộc và của nhân loại.

- GS có thấy tiếc khi không thể công bố hay xuất bản được tất cả những câu CD, TN, ĐD mà ông sưu tầm được?

Những gì không thể in sách, ta có thể mang ra nói chuyện phiếm với nhau, như lúc này. Bạn có biết câu…

Xin cảm ơn GS!

• Hạnh Ngân (thực hiện)