Trong lịch sử, được nhớ tới và ca tụng nhiều nhất thường là các thành tựu huy hoàng, những chiến công hiển hách. 

Thế nhưng, những hành động đầy bản lĩnh để thoát khỏi hiểm nguy hay tình thế ngàn cân treo sợi tóc dù ít được tung hô song đáng nể phục không kém. Đôi khi bảo toàn tính mạng cũng là thành quả tuyệt vời chẳng kém gì những thành tựu kỳ vĩ nhất. Bởi thoát khỏi nghịch cảnh, gìn giữ được sự tồn tại của bản thân đòi hỏi sự sáng suốt, ý chí lớn lao khi tất cả điều kiện khác đều ở thế bất lợi cùng cực. 

Chính vì thế, không phải lúc nào rút lui cũng là thất bại. Một trong những cuộc rút lui bảo tồn sinh mạng như thế, diễn ra cách đây đã hơn hai mươi tư thế kỷ, do một người trực tiếp tham gia cuộc hành trình ấy kể lại đã trở thành câu chuyện có thật được lưu truyền và đọc nhiều nhất trong lịch sử nhân loại. 

Và tác phẩm tường thuật lại nó cũng trở thành cuốn sách kinh điển trong lịch sử. Đó là Anabasis - Hồi ký viễn chinh xứ Ba Tư của Xenophon.

Anabasis, trong tiếng Hy Lạp cổ có nghĩa là "cuộc hành trình từ bờ biển", thuật lại hành trình của một đội quân đánh thuê người Hy Lạp được vương tử Ba Tư Cyrus sử dụng cho cuộc chiến tranh giành ngai vàng, khi họ xuất phát từ bờ biển tiến sâu vào nội địa đế chế Ba Tư để phụng sự Cyrus.

Nội dung chính là cuộc rút lui đầy gian khổ của đội quân này từ tận vùng Lưỡng Hà tới bờ Biển Đen, thoát khỏi cảnh bị hủy diệt hoàn toàn sau khi Cyrus tử trận.

Xenophon, được một người bạn rủ tham gia đội quân đánh thuê, đã thử vận may của mình để rồi dấn thân vào một cuộc phiêu lưu chính ông cũng không ngờ trước mức độ hiểm nghèo của nó.

Bước ngoặt của cuộc hành trình là khi đội quân đánh thuê rơi vào cảnh tiến thoái lưỡng nan bởi vương tử Cyrus - người thuê họ, bị tử trận. Các tướng lĩnh chỉ huy đội quân bị tổng trấn Ba Tư Tissaphemes lừa vào bẫy và bắt giết hầu hết, những người lính đánh thuê như rắn mất đầu chỉ còn biết trông cậy vào bản thân. 

Họ đã biến mình thành một thứ định chế cộng hòa lâm thời, bầu ra từ hàng ngũ của mình những người có uy tín nhất (trong đó có Xenophon) làm chỉ huy thay thế các tướng lĩnh và tìm đường từ sâu trong đất Ba Tư thù địch rút lui về phía bờ biển Đen, nơi có các đô thị Hy Lạp thân thiện.

Xenophon đã tường thuật lại cuộc hành trình đó trong tác phẩm Anabasis, bao gồm toàn bộ biến cố, thách thức mà đội quân đánh thuê gặp phải. Tiếp đến là những hành động, quyết sách họ đưa ra để tránh bị tiêu diệt, tìm được lương thực, đồng minh trong chuyến đi đầy bất trắc.

Không chỉ đơn thuần là ký sự về một cuộc phiêu lưu quân sự, bản tường thuật của Xenophon cũng là bài học mẫu mực về ý chí, bản lĩnh, tinh thần dân chủ, sức mạnh của trí tuệ tập thể, sự đoàn kết... Điều đã khiến Anabasis trở thành một mẫu mực về thoát khỏi nghịch cảnh dựa trên bản lĩnh và sự sáng suốt trí tuệ của con người.

Chính cái tên của tác phẩm cũng trở thành cảm hứng cho một số tác giả sau Xenophon viết những bộ sách có từ Anabasis, như Anabasis Alexandri của Arrian thuật lại các chiến dịch của Alexander Vĩ đại.

Bên cạnh một số tác phẩm cổ điển Hy Lạp của Homer, Arrian, Thucydides… đã được chuyển ngữ sang tiếng Việt, bản dịch Anabasis do Book Hunter phát hành đem đến cơ hội để người đọc Việt Nam trải nghiệm cuộc phiêu lưu từ xa xưa được thuật lại một cách sống động. 

Đồng thời, Anabasis - Hồi ký viễn chinh xứ Ba Tư cũng chứa đựng những bài học vẫn còn nguyên ý nghĩa đến ngày nay.

Lê Đình Chi